وبلاگ

۱) آزاداندیشی در ارائه آرا و دیدگاههای عقلی؛^[۶۱۴] ۲) توجه به تشبیه و تمثیل؛^[۶۱۵] ۳) توجه به نکات عرفانی؛ ۴) ذکر فضایل امیرالمؤمنین علیه السلام (اگرچه بسیاری از اهل سنت نیز فضایل علی علیه السلام را نقل کرده‏اند).
مجاهد ضمن اینکه از شاگردان برجسته ابن عباس به شمار می‏رفت؛ در تفسیر قرآن کریم نیز آزاد اندیش بود و تفسیر را گسترش داد.^[۶۱۶] مهمترین ویژگیهای تفسیری مجاهد عبارتند از:
۲-۱- گستردگی اجتهاد و استنباط
هر چند که مجاهد از نزدیکترین اشخاص به ابن عباس به شمار می‏رود، امّا کمتر از دیگران حدیث از او نقل کرده است. علت اصلی کمی نقل به قدرت اجتهاد و استنباط شخصیت مجاهد برمیگردد، مجاهد به اندازه‏ای در تفسیر قرآن کریم اجتهادش را به کار گرفت که بعضی از اندیشمندان علوم قرآنی او را از اولین کسانی به حساب آورده‏اند که تفسیر عقلی قرآن کریم را پایه گذاری نمودند.^[۶۱۷]
پسرش عبد الوهاب می‏گوید: «شخصی به پدرم گفت: آیا تو هستی که قرآن را تفسیر به رأی می‏کنی؟ پدرم گریست و به او گفت: بله من هستم که تفسیر را از چند ده نفر از اصحاب پیامبر آموختم.^[۶۱۸]
اجتهاد مجاهد را در برخی از موارد می‏توان از مخالفت با دیدگاه استادش ابن عباس به دست آورد. جریر بن حکم از قول سعید بن جبیر نقل کرده که ابن عباس درباره آیه‏ «وَ مَنْ یقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ‏»^[۶۱۹]، گفته است شخص وقتی که اسلام و شریعت اسلامی را شناخت و بعد از آن مؤمنی را از روی عمد کشت، جزای او جهنم است و توبه‏اش نیز پذیرفتنی نیست. حکم می‏گوید این را به مجاهد گفتم، او پاسخ داد که: «إلّا من ندم»^[۶۲۰]یعنی غیر از کسی که پشیمان شود.
او در تفسیر آیه‏ «ثُمَّ اجْعَلْ عَلی‏ کُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءاً».^[۶۲۱]گفته است: «ثمّ جعلهنّ أجزاءا علی کلّ جبل، ثمّ ادعهنّ یأتینک سعیا، کذلک یحیی اللّه الموتی، هو مثل ضربه اللّه لإبراهیم»^[۶۲۲]یعنی: هر یک از آن اعضا را بر سر کوهی قرار بده، و سپس آنها را فرا بخوان، که با شتاب به سوی تو خواهند آمد و اینگونه است که خداوند مردگان را زنده می‏کند؛ و این مثلی است که خداوند برای ابراهیم زده است.
۲-۲-دقت در تفاوت بین واژه‏های متشابه
مجاهد از جمله مفسرینی به شمار می‏رود که نهایت دقت را در برگزیدن واژه‏ها برای تبیین مفاهیم قرآنی به کار گرفته است. آنچه به این اقدام مجاهد ارزش ویژه‏ای می‏بخشد، بیان تفاوت در بین واژه‏های متشابه است که ما برای روشن شدن مطلب به نمونه‏هایی از آن اشاره می‏کنیم:
او در تفسیر آیه‏ «وَ ظَلَّلْنا عَلَیکُمُ الْغَمامَ‏»^[۶۲۳] می‏گوید: «لیس بالسّحاب، هو الغمام الّذی یأتی اللّه فیه یوم القیامه لم یکن إلّا لهم.»^[۶۲۴]یعنی: منظور ابر نیست، بلکه آن غمامی است که خداوند متعال در روز قیامت فقط برای آنان می‏آورد.
در تفسیر آیه‏ «وَ لکِنْ کُونُوا رَبَّانِیینَ»‏^[۶۲۵] گفته است: «الربّانیون الفقهاء العلماء و هم فوق الأحبار.»^[۶۲۶]یعنی: ربانیون، فقهای دانشمندی هستند که شأنیت آنها بالاتر از احبار است. در تفسیر آیه‏ «فَلا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ»‏^[۶۲۷] عوام بن حوشب گفته است: «به مجاهد گفتم: «الشّفق» او در پاسخ گفت: نگو شفق چرا که شفق از خورشید است، بلکه بگو «حمره الافق» یعنی سرخی غروب.»^[۶۲۸]
در تفسیر آیه‏ «وَ الْأَرْضِ ذاتِ الصَّدْعِ»^[۶۲۹]‏ گفت: «الصدع: مثل المأزم غیر الاودیه و غیر الجرف.»^[۶۳۰]یعنی: مانند تنگه‏ایست که بین دو کوه واقع شده است و با دره و شکاف کوه تفاوت دارد.^[۶۳۱]
۲-۳- تفسیر بعضی از واژه‏ها بر خلاف معنای مشهور آن
مجاهد در تفسیر قرآن و واژه‏های قرآنی همیشه از معانی نزدیک به الفاظ و مشهور آن استفاده نکرده است بلکه در برخی از اوقات معنایی که برای واژه‏ها به کار گرفته، به حدی دور از ذهن است که مخالف با ظاهر واژه قرآنی به نظر می‏رسد؛ مثلا در تفسیر آیه‏ «وَ الْوَزْنُ یوْمَئِذٍ الْحَقُ‏»^[۶۳۲]گفت است: «الوزن: القضاء»^[۶۳۳]یعنی: وزن همان قضاء است. و در تفسیر آیه‏ «فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ»‏^[۶۳۴] می‏گوید: «هو محکم القرآن.»^[۶۳۵].
در تفسیر آیه‏ «وَ النَّجْمِ إِذا هَوی»‏p>[۶۳۶] نجم را به نجوم تفسیر کرده‏^[۶۳۷] و در روایتی دیگر گفته است:
«و النّجم: القرآن إذا نزل»^[۶۳۸]یعنی: نجم به قرآن گفته می‏شود هنگامی که فرود می‏آید.
۲-۴-اهتمام به مبهمات قرآن
مجاهد اهتمام ویژه‏ای به بیان مبهمات قرآن کریم داشته و سعی‏اش بر آن بوده است که انواع مبهم را در جاهای مختلف بیان کند. از بررسی کتاب «مفحمات الاقرآن فی مبهمات القرآن» سیوطی به دست می‏آید که مجاهد بیشتر از دیگران به مبهمات قرآن توجه داشته است، زیرا در این کتاب ۷۱ روایت از قول وی نقل شده در حالی که از قتاده ۶۸ روایت، از عکرمه ۴۰ روایت، از ابن جبیر ۲۵ روایت و از حسن ۲۲ روایت نقل شده است.
در آیه‏ «وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَهَ»^[۶۳۹] نوع درخت را مشخص کرده و گفته است «آن درخت انجیر است.» در تفسیر آیه‏ «فَقُلْنا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِها»^[۶۴۰]
رفع ابهام نموده و گفته است: «الّذی بین الکتفین»^[۶۴۱]
یعنی: آن بین دو کتف است. در آیه شریفه‏ «فَخُذْ أَرْبَعَهً مِنَ الطَّیرِ»^[۶۴۲] گفته است: «الدّیک و الطّاووس و الغراب و الحمام» یعنی: آن خروس، طاووس، کلاغ و کبوتر است. همچنین در تفسیر آیه‏ وَ قالُوا لِإِخْوانِهِمْ إِذا ضَرَبُوا فِی الْأَرْضِ‏^[۶۴۳] گفته است: «ذلک عبد اللّه بن ابی»یعنی: آن عبد اللّه بن ابی است.
۲-۵- پرداختن به لطایف و ظرائف قرآن کریم
مجاهد تمام هم و غم خویش را در راه آموزش، ترویج و گسترش فرهنگ قرآنی به کار گرفت. وی در این ارتباط می‏گوید: «إستفرغ علمی القرآن» یعنی: تمام علم و آگاهی من درباره قرآن است^[۶۴۴]. به همین دلیل به مسائلی درباره قرآن کریم پرداخته که کمتر مورد توجه دیگر مفسرین بوده است. به عنوان نمونه می‏توان به تعداد واژه‏های قرآن و حروف آن به وسیله وی اشاره نمود. مجاهد گفته است: «مجموع واژه‏های قرآن کریم «۷۹۲۷۷» واژه‏^[۶۴۵] و مجموع حرفهای آن «۳۱۱۰۰۰» حرف می‏باشد.»^[۶۴۶]
۲-۶- توجه به قرائت آیات در تفسیر آنها
تبحر مجاهد در علم قرائت به اندازه‏ای است که بعضی از اندیشمندان علوم قرآنی وی را از پایه گذاران علم قرائت به حساب آورده‏اند^[۶۴۷]. او درباره میزان آگاهی‏اش از قرائتهای قرآن می‏گوید: «کنت أتحدی القراء فأقرأ»^[۶۴۸]یعنی: من نخست باقراء دیگر تحدی می‏کردم و سپس قرائت می‏نمودم. ظاهرا قرائت مجاهد تا زمان بیهقی به طور «مسند» نقل گردیده است، زیرا بیهقی می‏گوید: «من قرائت مجاهد را با سند فرا گرفتم.»^[۶۴۹]
۲-۷- نقل از صحابه دیگر غیر از ابن عباس
با اینکه مجاهد ارادت ویژه‏ای به ابن عباس داشت و تفسیر را نزد وی آموخت؛ اما مدتی از او جدا شد و تفسیر قرآن را نزد اشخاص دیگر نیز آموخت. او در جاهای متعددی به این مطلب اشاره می‏کند که مطالب تفسیری را از دیگران آموخته است. در جایی می‏گوید: «اگر از قرائت ابن مسعود آگاهی داشتم، از خیلی از سؤالاتی که از ابن عباس پرسیدم، بی‏نیاز می‏شدم.» مجاهد از صحابه دیگر مانند: علی (ع)، سعد بن ابی وقاص، عبادله اربعه، سعید بن ظهیر، ابو سعید خدری، عایشه، و … روایت نقل کرده است. همچنین از صحیفه جابر بن عبد اللّه انصاری نیز حدیث گزارش کرده است.
او می‏گوید: «در مدینه با ابن عمر همدم شدم اما او از نقل حدیث پرهیز می‏کرد و تنها یک حدیث از پیامبر (ص) از وی شنیدم.» ناگفته نماند که مجاهد از روایات اهل کتاب نیز بهره برده و در نقل روایات آنها سهل گیری کرده است.^[۶۵۰] هنگامی که از اعمش پرسیدند چه شده است که عده‏ای از تفسیر مجاهد پرهیز می‏کنند؟ او در پاسخ گفت: آنها دیده‏اند که مجاهد از اهل کتاب زیاد روایت نقل می‏کند.
۲-۸-آزاد اندیشی در ارائه آرا و دیدگاههای عقلی^[۶۵۱]
تشبیه و تمثیل: مجاهد گوید: آیه‏« وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِینَ اعْتَدَوْا مِنْکُمْ فِی السَّبْتِ فَقُلْنا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَهً خاسِئِینَ‏»^[۶۵۲] کنایه و تمثیل است و منظور، مسخ قلوب و دلهاست، نه مسخ قیافه و شکل و این خود ضرب المثلی است و به عنوان تمثیل و تشبیه است؛ مانند آیه‏ … کَمَثَلِ الْحِمارِ یحْمِلُ أَسْفاراً …^[۶۵۳] که مثل می‏باشد.^[۶۵۴]
۲-۹-تفسیر عقلی
از مجاهد در تفسیر آیه‏ «وُجُوهٌ یوْمَئِذٍ ناضِرَهٌ إِلی‏ رَبِّها ناظِرَهٌ»^[۶۵۵] نقل شده است که گفته: یعنی چهره‏های شادمان در روز قیامت منتظر ثواب از طرف پرو
ردگار خویشند،^[۶۵۶] نه اینکه آنان پروردگار خود را می‏بینند.
این نظریه از مجاهد موافق دیدگاه شیعه و معتزله‏^[۶۵۷] و برخی از اشاعره (مانند فخر رازی)^[۶۵۸] می‏باشد؛ اما معروف میان اشاعره، رؤیت پروردگار در آخرت است.
۳-عطاء بن ابی رباح
از فقهای نامدار مکه، از اصحاب خاص ابن عباس، شاگرد و پرورش یافته مکتب اوست. فرزندان ایشان؛ عبد الملک، عبد اللّه و عریف، از اصحاب امام باقر و امام صادق علیهما السلام بوده‏اند.^[۶۵۹] او همان کسی است که در آخرین بیماری ابن عباس در طائف همراه با گروهی از بزرگان طائف به حضور وی آمده و حدیث امامت و ولایت را از ایشان نقل کرده است.^[۶۶۰]
امام باقر علیه السلام در روایتی او را ستوده،^[۶۶۱] و ابو نعیم وی را در شمار تابعانی آورده است که از امام باقر علیه السلام روایت کرده‏اند^[۶۶۲].