ویژگی نظارت، انجام فعالیتهای آگاهیبخش از توسعه پژوهشها در موضوع موردعلاقه از طریق پیگیری و تعامل با منابع خاص است. برای حفظ روزآمدی، هم از منابع رسمی و هم از منابع غیررسمی استفاده می‌شود. منابع رسمی مثل مجلهها، مجموعه مقالههای کنفرانسها، مقالههای روزنامهها، نقدهای کتاب، آگهیها و فهرستهای ناشران، گروههای بحث و منابع وب، منابع غیررسمی شامل تعاملهای شخصی با همکاران، دوستان و دانشجویان یا مبادلات شخصی از طریق پست الکترونیکی است.
- استخراج : شامل شناسایی منابع اطلاعاتی مربوط است. در واقع بررسی دقیق و گزینشی منابع اطلاعاتی و شناسایی مطالب مرتبط را در برمیگیرد و شامل فعالیتهای انجام شده در منابع مستقیم (شامل کتاب‌ها، مقالهها و مجلهها) و منابع غیرمستقیم (شامل کتابشناسیها، نمایهنامهها، چکیدهنامهها و فهرستهای پیوسته) میباشد.
- تأیید : یعنی بررسی صحت اطلاعات. ویژگی وارسی انجام فعالیتهای مربوط به بررسی درستی اطلاعات پیدا شده است چون ممکن است اطلاعات جنبه سیاسی داشته یا از مآخذ سیاسی و از گروههای نژادی، مذهبی و قومی بهدست آمده باشد که در آن صورت احتمال انحراف یا سوگیری در آن زیاد است. پس باید از درستی و دقت اطلاعات بهطور کامل اطمینان یافت و بعد آن را بهکار بست. برای اطمینان از درستی و صحت اطلاعات، می‌توان از دوستان و همکاران سؤال کرد و با بررسی منابع رسمی و کسب اطلاعات از منابع متفاوت و مقایسه آنها با همدیگر، به میزان صحت آن پی‌برد.
در رابطه با تصاویر، نکته این است که علاقه قویتری به جنبه‌های دیداری اثر وجود دارد در مقابل محتوای فکری و این تفاوت نیاز به تفکیک بیشتری دارد. در حالی که توصیف الیس از رفتارهای اطلاع‌یابی ممکن است نظیر خوبی برای جستجوی تصویر نباشد اما یک چارچوب مناسبی ارایه می‌دهد که بر اساس آن می‌توان رفتارهای تصویری کاربران را مورد ارزیابی قرار داد.
۲-۵-۴ نظریه کولثااو
کولثااو (۱۹۹۱) نیز یکی دیگر از محققانی است که در این زمینه مطالعه‌های دامنه‌داری نموده است. وی در مطالعه خود در یک مرحله دو ماهه، مراحل مختلف فرایند رفتار اطلاع‌یابی را در بین دانشجویان مورد بررسی قرار داد و سپس فرایندهای انفرادی رفتار اطلاع‌یابی آنها را مشخص کرد و در نهایت با توجه به یافته‌های خود، مدلی را ارائه داد. هدف اصلی این مطالعه، نشان دادن این اصل بود که طراحی نظامهای اطلاع‌رسانی و تعامل بین انسان و ماشین باید بر مبنای مفهوم مدل‌سازی کاربر، تصفیه اطلاعات و هدایت اجتماعی صورت پذیرد. وی در مطالعه‌های خود نشان داد عواملی همچون نامعین بودن، اغتشاش، خوش‌بینی، ناکامی، آسودگی و رضایتمندی می‌تواند بر رفتار اطلاع‌یابی جستجوگران تأثیر بگذارد.( مومن زاده،۱۳۸۷ ).
وی، با اشاره به جنبه‌های انگیزشی و شناختی اشخاص، نکته‌های مهمی را در خصوص عوامل مؤثر بر رفتار اطلاع‌یابی بر دانش پیشین اضافه می‌کند. وی تردیدی را که جستجوگر پیش از اطلاع‌یابی و در حین اطلاع‌یابی در خود احساس می‌کند، به عنوان یکی از مؤثرترین عوامل رفتار اطلاع‌یابی او معرفی می‌کند. وی از این تردید به عنوان محرک اصلی و اصلی اساسی در اطلاع‌یابی نام می‌برد و چنین تحلیل می‌کند، در زمانی که جستجوگر با موقعیتهای خاصی روبرو می‌شود و از درک صحیح مسئله یا اطلاعات عاجز می‌ماند، دچار این تردید می‌شود و به منظور کاهش آن، اطلاع‌یابی و جستجو را آغاز می‌کند و معمولاً این احساس تردید و عدم امنیتی را که در آغاز با خود داشت، تا پایان جستجو و دستیابی به یقین با خود به همراه دارد.
بنابراین، در نظریه کولتاو «اصل عدم اطمینان» جایگاهی ویژه دارد. این اصل که مبین نوعی وضعیت شناختی و عاطفی است، همراه با اولین مراحل فرایند تحقیق و هنگامی مطرح می‌شود که دانشجویان در مورد موضوع تحقیق خود مطمئن نیستند و یا در فهمشان از موضوع نقص یا کاستی وجود دارد. کولثاو عقیده دارد که افراد در جریان کسب اطلاعات بیشتر به دنبال معنا هستند تا یافتن پاسخ. تدوین فرضیه، اساسی‌ترین نقطه در فرایند تحقیق است. شرایط عاطفی، تحت نفوذ وحدت و تکرر اطلاعاتی که در جریان تحقیق با آن مواجه می‌شویم، قرار دارد. شرایط عاطفی می‌توانند با مراحل خاصی از تحقیق پیوند داشته‌باشند؛ و سرانجام درگیری شخصی با فرایند تحقیق موجب افزایش احساسات مثبت می‌شود. برای کولثاو، وضعیت انفعالی کاربر در طول تحقیق نکته اصلی است. طی چند تحقیق که سالها به طول انجامید، از مشاهده و بررسی دانشجویان، کولثاو توانست مراحلی را تعریف کند که رویهمرفته بیانگر تحقیق است. وی این مراحل را با وضعیت عاطفی و رفتاری هر یک مرتبط می‌سازد .
هر چند کولثاو در مطالعه‌هایش بر نقش عواملی همچون اغتشاش ذهنی، خوش‌بینی، ناکامی، احساس آرامش و رضایتمندی در رفتار اطلاع‌یابی کاربران که به عنوان مهم‌ترین مؤلفه‌های جنبه‌های فردی رفتار آنها محسوب می‌شود تأکید دارد، اما به نتیجه‌های ارزشمندی در خصوص نقش جنبه‌های اجتماعی رفتارهای اطلاع‌یابی و این که چطور با جمع‌بندی ویژگیهای مربوط به جنبه‌های اجتماعی می‌توان مدل و زمینه‌های مشترکی را برای رفتار اطلاع‌یابی جستجوگران ترسیم کرد نیز دست یافت.
بر همین اساس، کولثاو در خصوص روند اطلاع‌یابی کاربران، شش نظریه ارائه داد و به عنوان مقدمه اذعان داشت که فرایند جستجوی اطلاعات به درک درست ساختار و معنا وابسته است و کاربر با این درک، از تردید و ابهام به یقین می‌رسد. وی به عنوان دومین عامل، بر شکلدهی و به قاعده درآوردن ایده یا دیدگاهی که در روند تحقیق به کار می‌رود تأکید دارد. در این مرحله، بسیاری از کاربران برای به قاعده درآوردن و شکلدهی فرایند جستجوی خود اقدامی همزمان انجام نمی‌دهند. همچنین وی سومین عامل را منحصر به فرد بودن اطلاعات می‌داند و بیان می‌دارد که اطلاعات ممکن است منحصر به فرد بوده و یک اطلاعات برای اشخاصی که نیازهای اطلاعاتی مشابهی نیز دارند دارای ارزشهای متفاوتی باشد. وی در این خصوص نیز اذعان می‌دارد که البته کاربران در بسیاری از موارد از این مسئله که کدام اطلاعات مرتبط و کدام غیرمرتبط است آگاهی دارند و بههمین دلیل نیز این عامل در سنجش میزان ربط اطلاعات به دست آمده، بهعنوان یکی از مهم‌ترین معیارها بهشمار می‌رود.
چهارمین عاملی را که کولثاو معرفی می‌کند، رفتار کاربر در شرایط خاص است. این که رویکردهای کاربر نسبت به پژوهشهای در دست انجام چگونه است و این که هر جستجویی تحت تأثیر چه شرایط خاص، رفتار و رویکردهایی صورت می‌پذیرد، بهعنوان بخشی از مواردی که تحت تأثیر این عوامل قرار دارند، بهشمار می‌رود. برخی از کاربران در شرایط خاص به کشف اطلاعات و یافته‌های جدید و گسترده تمایل دارند، در حالی که کاربرانی دیگر نتیجه‌هایی که آنها را به پایان کار نزدیک‌تر کند، ترجیح می‌دهند. بنابراین، شرایط هر یک از کاربران در روند تحقیق به طور دائم رو به تغییر است.
پنجمین عامل، بر گزینش و انتخابهای کاربر تأکید دارد. بدین ترتیب، کاربر در روند تحقیق و براساس پیش‌‌بینی‌ها یا انتظارهایی که از منابع، اطلاعات و استراتژیها دارد، مجموعه انتخابهایی را صورت می‌دهد که عمدتاً واحد و شخصی‌اند.
آخرین عاملی که کولثاو معرفی می‌کند، میزان علاقه کاربر و سطح هدفمندی او در روند تحقیق است. پژوهش کولثاو از این نظر که ملاحظات عاطفی را در فرایند جستجو مورد توجه قرار می‌دهد، منحصر به فرد است. در پژوهش وی، به چگونگی احساس جستجوگر در مراحل مختلف فرایند جستجوی اطلاعات و نیز آنچه جستجوگر به آن می‌اندیشد و عمل می‌کند، پرداخته می‌شود. فرایند پژوهش او چندین مرحله دارد که ویژگی هرکدام احساسات، تفکر و کنشهای خاصی است. کنشها را می‌توان به منزله همزمانی با تغییرات در جستجو مورد توجه قرار داد و افکار نیز استدلالهای موقعیت و برهان هستند. همچنین، اهمیت این مدل در بیان این نکته است که کاربر، شرکت‌کننده فعال در فرایند جستجوی اطلاعات است. دانش کاربر در تعامل با اطلاعات رشد می‌کند. مهمتر اینکه فرایندهای شناختی در اطلاع‌یابی دخیل هستند. در طول این فرایند، دانشجویان درگیر راهبردهای شناختی نظیر کنکاش، تأمل، پیش‌بینی، مشاوره، مطالعه، گزینش،شناسایی، تعریف و تأیید هستند. اما به نظر نمی‌رسد این مدل دستکاری در اطلاعات یعنی تحلیل، تلخیص،سازماندهی، ترکیب و ارزشیابی، اطلاعات یافت شده را نیز شامل شود. تبدیل اطلاعات به دانش در این مدل مورد توجه قرار نگرفته است. به هرحال، در این مدل تأکید می‌شود که همگام با پیشرفت جستجوی اطلاعات، احساسات عاطفی نظیر دلواپسی، نبود اطمینان،سردرگمی، اضطراب، پیش‌بینی، تردید،خوش‌بینی و اعتماد، ایفای نقش می‌کنند.
۲-۵-۵ مدل جستجوی اطلاعات
این مدل در واقع مدل متداول دهه ۱۹۸۰ است که ارتباط میان مفاهیم کاربر و رفتار کاربر ترسیم می‌کند و برگرفته از دو مدل یعنی مدل «ویلسون» موسوم به «روابط بینایی میان حوزه ها در حوزه مطالعاتی کاربر» و «مدل رفتار اطلاع یابی کریکلاس» است.
اساس این مدل کاربر نیاز را در زمینه ای ادراک می کند که در واقع محیط کاربر محسوب می‌شود. نیاز ادارک شده به جستجوی اطلاعات و ارائه تقاضا هایی در خصوص طیف متنوعی از منابع می‌انجامد.این منابع شامل سیستم های اطلاعاتی، منابع انسانی و سایر منابع هستند. در صورت موفقیت، اطلاعات جایابی شده مورد استفاده قرار می‌گیرند.برآورده شدن نیاز اطلاعاتی زمانی رخ می‌دهد که اطلاعات جایابی شده، تجزیه و تحلیل شده و به نیاز اصلی پاسخ گفته باشند و برآورده نشدن نیاز اطلاعاتی زمانی رخ می‌دهد که نیاز اولیه برآورده نشده باشد. در این صورت، فرایند جستجوی اطلاعات می‌تواند تا برآورده شدن نیاز اولیه تکرار شود و شکست در یافتن اطلاعات نیز می‌تواند به ادامه فرایند جستجوی اطلاعات بیانجامد (نظری،۱۳۸۴).
این مرحله کارایی فرآیند را تعیین می‌کند. در این مرحله فرد سعی می‌کند با پاسخگویی به سئوالهایی مانند: «چه روشهایی در جستجوی اطلاعات مؤثر بوده‌اند ؟» و «آیا نیاز اطلاعاتی به طور کامل مرتفع گردیده است؟» فرآیند جستجوی اطلاعات را ارزیابی نماید. چنین شیوه های خود – ارزیابی سبب می‌شود شخص در آینده در حل مشکلات اطلاعاتی، موفق‌تر باشد زیرا از نقاط ضعف و قوت خویش آگاه است (صمیعی، ۱۳۸۳).
۲-۶ نقش آموزشی کتابخانه‌ها
رایموند رواید می‌گوید: «یک کتابخانه بدون کتابخوان ازیک جنازه بیفایده‌تر است اما یک کتابخوان بدون کتابخانه می‌تواند با انعطاف خاصی راه ایجاد یک کتابخانه را هموارکند.»
از زمانیکه نخستین کتابخانه‌ها در دنیا بنیان نهاده شد، کتابخانه به مفهوم مرکز حفظ و نگهداری مجموعه کتاب‌ها، و کتابدار در نقش توسعه‌دهنده مجموعه کتابخانه‌ای که در آن شاغل بود، شناخته می‌شد. با افزایش روزافزون مجموعه کتابخانه‌ها، مسایل رده‌بندی و فهرستنویسی منابع اهمیت پیدا کرد. با این حال تا اوایل قرن ۱۹، تعداد محدودی اجازه استفاده از منابع کتابخانه را داشتند و استفاده‌کننده، آنگونه که امروزه می‌شناسیم، مفهوم پیدا نکرده بود. تنها پس از این زمان بود که کم‌کم در کتابخانه‌ها به روی همه باز شد و مفهوم کتابخانه از انبار و گنجینه کتاب به محل گردآوری و انتشار دانش مدون تبدیل شد؛ به تدریج استفاده‌کنندگان و کاربران این دانش مورد توجه واقع شدند.
درباره مفهوم آموزش سواد اطلاعاتی و پیوند آن با آموزش کتابخانه ای تعابیر و تفاسیر گوناگونی وجود دارد کوپر و اسنیولی مفهوم سواد اطلاعاتی را در متن آموزش کتابداری مورد بررسی قرار داده‌اند به این نتیجه رسیده‌اند که علی‌رغم وجود اختلاف نظرهایی در باب این مفهوم، که عمدتآ ناشی از عناصر کلی‌تر و خارج از حیطه موضوعی آن است، می‌توان به نظر واحدی در باب توصیف گرایش‌های رایج در آموزش کتابخانه‌ای دست یافت. آنان اشاره می‌کنند که این موضوع به خلق نوع جدیدی از آموزش کتابخانه‌ای می‌انجامد که می‌تواند جایگزین آموزش‌های سنتی شود. آنان در مطالعه خود واژه‌های دیگری را پیشنهاد می‌کنند، اما هیچ یک از آنها را، به دلایل متفاوت، مناسب تشخیص نمی‌دهند و در پایان چنین نتیجه‌گیری می‌کنند که مفهوم سواد اطلاعاتی هم دقیق و هم روشن است و با نقش بی همتای کتابخانه‌ها نیز همخوانی دارد.
در مقابل باودن نیز معتقد است که عبارت سواد اطلاعاتی را نباید برای توصیف آموزش شیوه استفاده از منابع اطلاعاتی یا دستیابی به مهارت‌های مرتبط با سواد رایانه‌ای و یا فرایندهای مربوط به جمع‌آوری و ارزیابی اطلاعات مورد استفاده قرار داد. این واژه باید مختص برنامه‌هایی باشد که کاربران را قادر می‌سازند مسیر خود را در غوغای دانش‌های موجود پیدا کنند.
کوزادا می‌گوید: کتابخانههای سازمانی، عمومی، اختصاصی و دانشگاهی یک مسئولیت در قبال پیشبرد سواد برای همه اعضای جامعه ای که از آنها استفاده می‌کنند دارند. او همچنین یادداشت می‌کند که انجمن کتابداری امریکا روی کتابخانه‌ها در مراکز سواد‌آموزی نقش دارد و به عنوان مرکزی شان تشویق‌کننده را بعهده دارد. و این شامل کتابخانه‌ها و مراکزی می‌گردد که روی این قضیه که کتابداران چگونه در آموزش سواد آموزی شرکت داشته باشند محدودیت ایجاد نکند.(اسکامبر، بی تا)
نگاهی به برنامه‌ها و فعالیتهای آموزش سواد اطلاعاتی در کشورهای پیشرفته حکایت از آن دارد که تقویت سواد اطلاعاتی در تمامی انواع کتابخانه‌ها و مراکز اطلاعاتی ( از کتابخانههای عمومی گرفته تا مراکز اطلاع رسانی تخصصی) یکی از اهداف خود قرار داده اند.به برنامه‌ریزی و اجرای برنامه های سواد اطلاعاتی در مدارس و کتابخانههای مدارس، کتابخانههای عمومی، کتابخانههای تخصصی و کتابخانههای دانشگاهی و کتابخانه ملی توجه خاصی دارند.
در ایران این امر در چند سال اخیر در کتابحانه‌ها مورد توجه بوده است و به علت این که درعصرحاضر استفاده‌کنندگان بیشتر پژوهش‌گرا هستند آموزش و آموختن سواد اطلاعاتی در بافت و بطن فعالیتهای حرفه ای و در فضایی کاربردی درکتابخانه‌ها انجام می‌شود. توانمندسازی افراد جامعه برای زندگی در جامعه اطلاعاتی بر اساس هدفهای از پیش تعیین شده، برنامه مدون و شیوه مناسب، ازهدف‌های آموزش سواد اطلاعاتی درکتابخانه هاست.
۲-۶-۱ کتابخانههای آموزشگاهی و دانشگاهی
کتابخانه های آموزشگاهی و دانشگاهی در کنار سیستم آموزشی مدارس و دانشگاه‌ها تاثیر بسزایی در آموزش سواد اطلاعاتی به دانش آموزان و دانشجویان دارند . معلمان و استادان با تشویق شاگردان خود به استفاده هر چه بیشتر از منابع کتابخانه برای انجام تکالیف خود و بکارگیری سیستم آموزشی مبتنی بر خودآموزی و خودیابی اطلاعات ، بر غنای مطالب درسی و آموزشی خود خواهند افزود و علاوه بر آن به طور نظری و عملی توانایی‌هاو روش‌های بازیابی اطلاعات را به آنها آموزش خواهند داد .کتابخانههای آموزشگاهی و دانشگاهی نیز باید اطلاعات مورد نیاز کارکنان ، معلمان و استادان شاغل در مدارس و دانشگاه های متبوع خود را فراهم کنند تا آنها هم امکان خودآموزی و دستیابی به اطلاعات مورد نیازشان را داشته باشند . انجام این امور نیاز به ارتباط متقابل کتابداران با نظام آموزشی مدارس و دانشگاه ها و همچنین هماهنگی آنها با معلمان و اساتید را خواهد داشت تا کتابداران با آگاهی کامل از برنامه‌های آموزشی مدرسه یا دانشگاه محل خدمت خود و شیوه تدریس معلمان و اساتید ، نسبت به تهیه منابع و رسانه‌های مورد نیاز دانش‌آموزان و دانشجویان و همچنین معلمان و اساتید و سایر کارکنان اقدام نمایند .
۲-۶-۲ کتابخانههای تخصصی
کتابخانههای تخصصی نیز در جهت خودآموزی همیشگی کارکنان و متخصصان موسسات متبوع خود وظیفه‌ای خطیر بر عهده خواهند داشت. امروز ثابت شده است که بدون داشتن یک کتابخانه تخصصی خوب و مناسب ، امکان فعالیت و انجام وظیفه صحیح و مناسب در جهت رسیدن به اهداف از پیش تعیین شده توسط موسسات، امکان‌پذیر نخواهد بود و موسسه‌ای که از داشتن یک کتابخانه تخصصی خوب و غنی محروم باشد، پویایی لازم را نخواهد داشت. کتابخانههای تخصصی با هماهنگ نمودن خود با برنامه‌های مدنظر موسسه متبوع خود و آگاهی از تخصص‌ها و نیازهای اطلاعاتی پرسنل، اقدام به تهیه منابع بکارگیری رسانه‌های اطلاعاتی مورد نیاز آنها خواهند نمود. به طور یقین پرسنل و متخصصان چنین موسسات یا شرکت‌هایی در شناسایی، بازیابی و به روز‌رسانی اطلاعات حرفه‌ای مورد نیاز خود که همان فرایند خودآموزی است، بسیار بهتر عمل خواهند کرد تا موسسات و شرکت‌هایی که از چنین امکاناتی محروم هستند . در نتیجه موسسات دارای کتابخانههای تخصصی با مجموعه‌های غنی و پویا ، در رسیدن به اهداف مورد نظرشان موفق‌تر بوده و بازده بیشتری خواهند داشت .
۲-۶-۳ کتابخانه های عمومی
اما در این میان نقش کتابخانههای عمومی را در خدمت‌رسانی به کل اقشار جامعه نباید از یاد برد . انواع کتابخانه‌هایی که تا اینجا مورد بررسی قرار گرفتند، هر کدام به نوعی به جامعه‌ای محدود خدمت‌رسانی می‌کردند ، حال آنکه یک کتابخانه عمومی وظیفه خدمات‌دهی و اطلاع‌رسانی به کل جامعه را بر عهده خواهد داشت . تمامی اقشار جامعه با سطوح مختلف سواد و تخصص‌های گوناگون، از هر رنگ، نژاد، قومیت و زبان و در سنین مختلف به کتابخانههای عمومی مراجعه می‌کنند تا اطلاعات مورد نیاز خود را تهیه کنند . در حقیقت کتابخانههای عمومی زیربنای خودآموزی همیشگی افراد یک جامعه هستند و عدم توجه به آنها یعنی بی‌توجهی به نیازهای اطلاعاتی تمام اقشار جامعه است. امروزه جامعه‌ای مترقی و پیش رونده خواهد بود که در کنار موسسات آموزشی قوی و سایر امکانات آموزشی و پژوهشی، از کتابخانههای عمومی توانمند و دارای منابع غنی و مجهز به سیستم‌ها و تکنولوژی‌های نوین برخوردار باشد . در غیر اینصورت هر چقدر مدارس، دانشکده ها، دانشگاه‌ها و کتابخانههای آموزشگاهی، دانشگاهی و تخصصی یک جامعه قوی باشد، بدون برخورداری از کتابخانههای عمومی روزآمد و مطابق با استانداردهای جهانی، هرگز نخواهد توانست خود را به عنوان یک جامعه اطلاعاتی پیشرفته مطرح کند و نخواهد توانست در تمامی ابعاد علمی، اجتماعی ، سیاسی و … به پیشرفت قابل ملاحظه ای نایل گردد. ۲-۶-۴ کتابخانه ملی
کتابخانه ملی، مادر کتابخانههای یک کشور است و در راس همه آنها قرار دارد و به پیشرفت نظام کتابخانه‌ای کشور، به‌خصوص شبکه کتابخانههای عمومی کمک می‌کند. کتابخانه ملی معمولا یک یا چند نسخه از کلیه آثار مکتوب و غیر مکتوب کشور مربوطه را برای ثبت، نگهداری و فهرستنویسی دریافت می‌دارد. به همین دلیل وظیفه کتابخانه [۸۰]ثبت آثار هم هست. بودجه کتابخانه ملی از طریق دولت تامین می‌شود و اداره آن با هیات امناست.
| برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت zusa.ir مراجعه نمایید. |
