وبلاگ

سواد اطلاعاتی عبارت است از مجموعه مهارتهای جستجو، بازیابی و تحلیل اطلاعات، تشخیص اطلاعات معتبر و توان استفاده از اطلاعات و تفکر انتقادی در حل مسأله^[۳۹](دویل، ۱۹۹۶).
در این دو تعریف از سواد اطلاعاتی، دو عنصر شناخت و مهارت مورد توجه بوده.افزون بر آن، در این تعریفها، پیامدهای مورد انتظار از سواد اطلاعاتی، یعنی رابطه آن با حل مشکل مشخص شده است. این امر، اهمیت اطلاعات در زندگی علمی و شخصی را بیشتر مشخص می سازد.
تعریف زیر ضمن اشاره بر ویژگیهای باسواد اطلاعاتی و تأکید بر ارزش سواد اطلاعاتی در حل مشکلات، دیدگاه وسیع تری را نیز مطرح می سازد، یعنی آن را مهارت و روند فکری برای یادگیری مادام العمر میداند.
سواد اطلاعاتی شامل شناخت نیازهای اطلاعاتی خود، مهارت تشخیص، مکان یابی، سازماندهی، ارزیابی، و استفاده مؤثر از اطلاعات است که فرد برای حل مسائل و مشکلاتش مورد استفاده قرار می‌دهد . این مهارتها پیشنیاز مشارکت موثر در جامعه اطلاعاتی و از جمله حقوق پایه افراد برای «فراگیری مادام العمر» به شمار می آید ( پروگودیکلریشن^[۴۰]،۲۰۰۱).
در این تعریف ضمن اشاره بر ویژگیهای باسواد اطلاعاتی و تأکید بر ارزش سواد اطلاعاتی در حل مشکلات، دیدگاه وسیع تری را نیز مطرح می‌سازد، یعنی آن را مهارت و روند فکری برای یادگیری مادام العمر می‌داند.
در جامعه اطلاعات مدار و متغیر کنونی هر لحظه دستگاهی جدید و نظریه‌ای نو و روشی متفاوت ابداع می‌گردد. برای یادگیری این نوآوریها نمی توان انتظار داشت که برای هر تغییر دوره آموزش مربوطه ارائه شود یا این که بتوان در دوره های آموزشی مادام العمر شرکت کرد. برای همخوانی فعالیتها و تواناییها با این تغییرات، باید بتوان به صورت خود مدار به یادگیری پرداخت. بر اساس تعریف بالا، سواد اطلاعاتی امکان خودآموزی را فراهم می آورد و به عنوان پیش نیاز یادگیری مادام العمر باید مورد توجه قرار گیرد (پریرخ،۱۳۸۶)
گزارش انجمن کتابداران امریکا^[۴۱] (۱۹۸۹) اهمیت دستیابی به سطح عالی سواد اطلاعاتی در جامعه را مورد تأکید قرار داده است و مهارت یادگیری با اتکا بر منابع اطلاعاتی را ضروری می‌داند. تعریف این انجمن درباره سواد اطلاعاتی یکی از معتبرترین تعاریف است. در این تعریف آمده است: «برای اینکه فردی از نظر اطلاعاتی با سواد باشد، باید بتواند تشخیص دهد اطلاعات در چه زمانی مورد نیاز است و توانایی یافتن، ارزیابی، و استفاده مؤثر از آن را داشته باشد… . افراد دارای سواد اطلاعاتی کسانی هستند که آموخته باشند چگونه بیاموزند. آنها می‌دانند که چگونه یاد بگیرند، زیرا می‌دانند که دانش چگونه سازماندهی شده است و چگونه می‌توان اطلاعات مورد نیاز را پیدا کرد و از اطلاعات به‌گونه‌ای استفاده کرد که دیگران نیز بتوانند از آن بیاموزند. افراد دارای سواد اطلاعاتی برای یادگیری مادام‌العمر آمادگی دارند، چرا که همیشه می‌توانند اطلاعات مورد نیاز خود را پیدا کنند و از آن برای تصمیم‌گیری آگاهانه استفاده نمایند ». (دایره المعارف کتابداری،۱۳۸۵ )
در این تعریف، که انجمن کتابداران ایالات متحده ارائه نموده است، می توان به نقش سواد اطلاعاتی در ایجاد انگیزه و یادگیری مهارتهای فکری و رفتاری و نیز زندگی مستقل پی برد.
همچنین شخص با سواد اطلاعاتی شخصی است که:
– نیاز اطلاعاتی خود را تشخیص می دهد.
– تشخیص می‌دهد که داشتن اطلاعات صحیح و کامل اساس تصمیم گیری خردمندانه است.
– منابع بالقوه اطلاعات را مشخص می کند.
– راهبردهای جستجوی موفقیت آمیز را در خود بهبود می بخشد.
– به منابع اطلاعات چه منابع مبتنی بر کامپیوتر و چه سایر فناوری ها دسترسی دارد.
– اطلاعات را ارزشیابی می کند.
– اطلاعات را برای استفاده عملی از آن ها سازماندهی می کند.
– اطلاعات جدید را به بدنه اطلاعات موجود می پیوندد.
– از اطلاعات در حل مساله و تفکر انتقادی استفاده می نماید.
امروزه، وجود رایانه‌ها و منابع الکترونیکی و استفاده از آنها توسط کاربران کتابخانه‌ها، باعث شده سواد اطلاعاتی را «سواد اطلاعاتی دیجیتالی » نیز بنامند. سواد اطلاعاتی دیجیتالی توانایی ارزیابی، مکان‌یابی، ترکیب، و استفاده بهینه از اطلاعات و شبکه‌های ارتباطی و منابع الکترونیکی است.بنابراین، انتظار می رود با این پیشینه فکری، کتابداران بتوانند در فراگیری روند فکری مهارتهای سواد اطلاعاتی موفق بوده، و به آموزش آن بپردازند.
۲-۲-۳ سواد فناوری اطلاعات
افراد برای کسب قابلیت های لازم برای زندگی در قرن بیست و یکم که مملو از فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی است باید علاوه بر یادگیری موضوعات نظری و تخصصی یعنی کسب سواد عمومی و علمی به سواد اطلاعاتی و سواد فناوری نیز مجهز شوند. پیشرفت های مختلف فنی و اجتماعی بسیاری از جنبه های زندگی انسانی را دوباره شکل می دهند و می‌سازند (شیبانی،۱۳۸۹). برخی از این علوم، مهارت‌ها و شایستگی‌ها و ویژگی‌های شخصیتی که برای زندگی بشردرطول قرون گذشته ضروری بودند، اکنون این اهمیت خودرا ازدست داده‌اند وبرخی دیگر برعکس، بسیارمهم و حیاتی ترازقبل به نظر می‌آیند. اکثریت این تغییرات به ازدیاد فناوری‌های جدید مخصوصا فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات اختصاص دارد. امکان عرضه و کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات شناخته می‌شود به عنوان عامل یاری دهنده رفاه و آسایش در اجتماع است. بهبود و افزایش بهره‌گیری و ارایه سواد فناوری اطلاعات و ارتباطات، اولویت برترومهم جامعه، اقتصاد وسیاست های آموزشی درسازمان‌های بین‌المللی است (مارکاسکیت،۲۰۰۶).
سواد اطلاعاتی با مهارت‌های فناوری اطلاعات رابطه دارد، اما متضمن مفاهیم گسترده‌تری در رابطه با فرد، نظام آموزشی، و جامعه است. مهارت‌های فناوری اطلاعات، فرد را قادر می‌سازند از رایانه، نرم‌افزارهای کاربردی، ‌پایگاه داده‌ها، و فناوری‌های دیگر برای رسیدن به اهداف گوناگون آکادمیک، کاری، و شخصی استفاده کند. افراد باسواد اطلاعاتی لزوماً دارای برخی از مهارت‌های فناورانه هستند. سواد اطلاعاتی، در عین آن که همپوشانی قابل توجهی را با مهارت‌های فناوری اطلاعات نشان می‌دهد، قلمرو کاملاً مجزا و گسترده‌تری از قابلیت‌ها است. مهارت‌های سواد اطلاعاتی بیش از پیش با سواد اطلاعاتی درهم ‌تنیده می‌شوند و آن را پشتیبانی می‌کنند (قاسمی،۱۳۸۵).
ازنظرلانزدیل و مک کوری «سواد فناوری اطلاعات و ارتباطات می‌تواند به عنوان مجموعه‌ای ازظرفیت‌ها و توانایی‌های قابل انتقال، درارتباط با استفاده ازفناوری اطلاعات و ارتباطات باشد » (لانزدیل و مک کوری،۲۰۰۴).
گزارش سال ۱۹۹۹ انجمن ملی اطلاعات در مورد تفاوت دو واژه فوق الذکر به شرح زیر است. سواد اطلاعاتی شامل محتوا، ارتباطات، تجزیه و تحلیل، جستجوی اطلاعات و ارزشیابی آن است در صورتی که فناوری اطلاعات بسیار فراتر از مفهوم سواد رایانه‌ای است و به فهم عمیق و رو به افزایش فناوری و استفاده ماهرانه از آن می پردازد. سواد اطلاعاتی آغازگر، حافظ و توسعه دهنده یادگیری مادام العمراست از طریق قابلیتهایی که فناوریها فراهم کرده‌اند .( زمانی،۱۳۸۲)
با توجه به تعاریف ذکرشده برای آنکه فناوری اطلاعات بتواند به بهترین وجه ایفای نقش کند نباید بطور مستقل و درخلاء مورد توجه قرار گیرد بلکه باید در تمام گستره محیط آموزشی وجود داشته باشد. امروزه برای کسب مهارتهای سطح بالا و مجهز شدن به قابلیت‌های فنی و تخصصی در موضوعات مورد نیاز ازابزار چند رسانه ای استفاده میشود. کاربرد فناوری اطلاعات نه تنها به تثبیت و تقویت مهارت های پایه محدود نمی‌شود، بلکه در گستره‌ای وسیع از فنون گوناگون یاد دهی و یادگیری چون کار و کارگاه و انجام پروژه‌های پژوهشی مورد استفاده قرار می‌گیرد. یاد گیرنده‌ها برای یادگیری موضوعات خاص و کسب مهارت‌های لازم از اینترنت بصورت انجام کارهای پژوهشی و برقراری ارتباط با دیگرعوامل و نیروهای انسانی متخصص بهره می‌جویند. در حقیقت دانش پژوهان خود به دنبال اطلاعات و دانش نو هستند و به عنوان همکاری با کتابداران در گردآوری اطلاعات لازم برای آموختن شرکت می‌کنند. فناوری اطلاعات بر الگوهای زندگی، شیوه‌های کار، روش‌های پژوهش، آموزش و یادگیری، مدیریت و بسیاری از زمینه‌های دیگر زندگی انسانی تاثیر می‌گذارند و دارای سودمندی‌های بسیار است. از ویژگی‌های دیگری که فناوری اطلاعات و ارتباطات را به عنوان ابزارمهم سواداطلاعاتی شناخته شده است می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
– سرعت بسیار زیاد در مراحل مختلف کاراطلاعاتی مثل ذخیره پردازش، انتقال و بازیابی.
– حجم بسیار بالا و ظرفیت فوق العاده در ذخیره اطلاعات.
– افزایش توان استفاده کنندگان در بازیابی اطلاعات ازطریق ایجاد راههای‌گوناگون دسترسی به اطلاعات.
– قابلیت بازیابی اطلاعات از زوایا و جنبه‌های مختلف واستفاده از منطق بولی دربازیابی موضوعی اطلاعات.
– توانایی انتقال اطلاعات به شکل‌های گوناگون اطلاعات متنی، صوتی، تصویری و مانند آن.
– توانایی انتقال اطلاعات از طریق شبکه‌های مخابراتی میان کتابخانه‌ها درسطح ملی و بین‌المللی(آزادی کنار،۱۳۷۶).
بنابراین مهارتهای فناوری اطلاعات شخص را قادر می‌کند از کامپیوتر، برنامه‌های کاربردی نرم‌افزاری، پایگاههای داده و سایر فناوریها به منظور حصول به انواع گسترده از اهداف علمی، کاری و شخصی استفاده کند. بر فهم مفاهیم اساسی فناوری و کاربرد حل مشکل و تفکر نقادانه در استفاده از فناوری تکیه دارد اشخاص دارای سواد اطلاعاتی ضرورتاَ برخی از مهارتهای فناوری را می‌آموزند. سواد اطلاعات برمحتوا، ارتباط، تجزیه و تحلیل، کاوش اطلاعات و ارزیابی تکیه دارد. سواد اطلاعاتی با ایجاد تواناییهایی که شاید از فناوری‌ها بهره بگیرد، اما نهایتاَ مستقل از آنهاست، جرقه اولیه یادگیری در تمام طول عمر را می‌زند، آن را حفظ می‌کند و پایدار می‌گرداند.
۲-۳ تاریخچه سواد اطلاعاتی
شناخت درست از پدیده‌های انسانی در سایه آگاهی از گذشته آنها میسر می‌شود. این آگاهی گذشته نگر موجب نگاهی واقعگرا برای آینده خواهد بود. شواهد موجود حکایت ازآن دارند که طی دهه گذشته، سواد اطلاعاتی به موضوعی جهانی بدل شده و اقدامات گسترده‌ای دراین راستا درسراسر جهان صورت گرفته است.
نگاهی گذرا به این تحولات خواهیم داشت:
۲-۳-۱ سیرتحول سواد اطلاعاتی درخارج از ایران